MATERI BAHASA JAWA "CERKAK"

A.    PANGERTEN CERKAK UTAWA CERITA CEKAK

Cerita cekak utawi ingkang asring kacekak ‘Cerkak’, punika salah satunggaling wujud prosa naratif fiktif. Cerita cekak inggih punika ringkes saha lajeng dhateng ancasipun, menawi dipuntandhingaken kaliyan wohing kasusastran fiksi ingkang langkung panjang.

Cerita cerkak limrahipun kirang kompleks tinimbang novel. Cerkak ingkang limrah cariyosipun namung kadadosan saking setunggal pragmen/adegan, gadhah satunggal plot utawi alur, setting ingkang tunggal, cacahing paraga ugi winates, cakupan wekdalipun ugi cekak.

B.     UNSUR-UNSUR INTRINSIK

Unsur-unsur intrinsik cerita cerkak, inggih punika :

1.      Tema

Tema inggih punika underaning cariyos ingkang dipunpitados saha dipundadosaken underaning cariyos

2.      Watak

      Watak inggih punika gegambaran watak utawi karakter paraga-paraga ingkang wonten ing cariyos, jinising watak inggih punika :

a.     Protagonis, yaiku paraga kang nduweni watak becik.

b.     Antagonis, yaiku paraga kang nduweni watak ala.

c.     Tritagonis, yaiku paraga kang dadi penengah.

      Bab watak punika saged dipuntingali saking tigang aspek, inggih punika :

a.      Pacelathon paraga

b.      Gegambaranng paraga

c.       Gegambaraning blegeripun paraga

Kangge nggambaraken watak wantuning setunggaling paraga, panyerat limrahipun ngginakaken teknik :

a)        Teknik Analitik

Inggih punika watak wantuning setunggaling paraga kagambaraken kanthi langsung dening panyerat.

Tuladhanipun : Jenenge bocah iku Tini Surtini, klambine kembang kembang abang, sumringah polatane, rambute ireng ngrembyak sapundhak, rai lonjong kulit resik, ayu.

b)        Teknik Dramatik

Inggih punika watak wantuning paraga kagambaraken kanthi :

·           Nggambaraken bab badan saha tindak tandukipun

·           Nggambaraken lingkungan gesangipun paraga

·           Basa ingkang kaginakaken paraga

·           Cara anggenipun mikir saking paraga

·           Cara wontenipun paraga sanes

3. Latar

Latar inggih punika panggenan, wekdal, swasana ingkang wonten ing salebetipun cerkak. Cariyos punika kedah  cetha, wonten pundi kadadosanipun, wekdal kadadosanipun saha swasana sarta kawontenan rikala kadadosan kasebat kalampahan.

a.      Latar Papan

Tuladhanipun : Omah kang bakal dikontrakake iku omah loji kang mapan ana ing sakulone kali Progo

b.      Latar Wekdal

Tuladhanipun : Srengenge ing mangsa panas kaya wulan Oktober ngono panase jumepet.

c.       Latar Swasana

Tuladhanipun : Kenthong titir marambah-rambah swarane wong lanang, wadon, gedhe, cilik padha apting jlerit golek keslametan. Dibarengi udan gede, angin tumiyup kaya prahara, pating kreyot omah padha ambruk mbaka siji.

4.      Alur (Plot)

      Inggih punika reroncening kadadosan ingkang wonten ing salebeting cariyos.

Alur kaperang dados 3, inggih punika :

a.            Alur maju

èInggih menika reroncening kedadosan ingkang urutanipun manut kaliyan urutaning wekdal kadadosan ingkang wonten ing cariyos utawi cariyosipun tansah lumampah majeng.

b.            Alur mundur

èInggih punika reroncening kedadosan ingkang urutan kadadosanipun boten miturut urutan wekdal kadadosan utawi cariyos ingkang lumampah mundur

c.             Alur campuran

èinggih punika campuran antawisipun alur maju kaliyan alur mundur

Alur punika kaperang dados pinten-pinten tataran, inggih punika :

a.        Pangantar

è Inggih punika perangan cariyos ingkang awujud gegambaran wekdal, panggenan saha kadadosan ingkang wonten ing wiwitaning cariyos

b.        Wiwitanig Prekawis

èInggih punika peranganing cariyos ingkang minangka gegambaran prekawis ingkang dipunadhepi dening paraga cariyos

c.         Klimaks

èInggih punika prekawis ingkang wonten ing cariyos ingkang minangka undering cariyos

d.        Antiklimaks

èInggih punika prekawis sakedhik mbaka sekedhik sampun saged dipunlampahi, raos sumelang ugi sampun wiwit ical

e.         Resolusi

èInggih punika prekawis sampun saged karampungan

5.      Sudut pandang

Inggih punika kalengahanipun panyerat rikala nyariosaken, sudut pandang/point of view punika wosipun kapantha dados kalih, inggih punika :

a.       Minangka Tiyang Ingkang Kapisan

èPanyerat ndherek minangka paraga ing cariyos ingkang kacariyosaken

b.      Minangka Tiyang Ingkang Katiga

èPanyerat minangka dahalang ing cariyosipun

6.      Isi wejangan (amanat) / Piwulang luhur

            Inggih punika [iweling ingkang badhe kaaturaken dening panganggit lumantar cariyos utawi piwulang ingkang badhe kaparingaken dhateng soksinten ingkang purun maos cariyos dening panyerat.

7.  Gaya Bahasa/Lelewaning Basa

C. UNSUR-UNSUR EKSTRINSIK

     Unsur ekstrinsik inggih punika unsur-unsur ingkang wontenipun ing sanjawinipun cariyos, ananging gadhah pangaribawa ingkang boten langsung ing cariyon punika. Unsur Ekstrinsik punika :

1.      Nilai-nilai ing salebetipun cariyos (agami, kabudayan, politik lan ekonomi)

2.      Latar belakang gesangipun panganggit

3.      Kahanan sosial rikala cariyos punika dipundamel

TULADHA CERKAK

Cerkak Bahasa Jawa Ngoko Bahaya Main Petasan dari Pengalaman Pribadi

Dina iki dina sing nyenengna kanggo Santi. Saiki yaiku dina pisan pasa. Kanggo Santi, bulan pasa yaiku bulan sing paling istimewa. Saben sawis bukak pasa, Santi lan kanca-kancane lunga menyang masjid kanggo sholat Maghrib berjamaah. Nuli dekne kabeh dolanan neng njaba masjid nunggu kanggo sholat isya dn sholat sunah tarawih.

"Bunda, aku arep lunga menyang masjid dhisik ya, padha kanca-kanca," tembung Santi njaluk izin nang bundanya. "Iya oleh, ati-ati ya, neng dalan. Eling aja dolan petasan yo, kembang geni boleh wae," jawab emboke.

"Becik, Bunda, Santi sanuli eling pesan saka Bunda," jawab Santi karo menehake salam. "Assalamu'alikum," tembung Santi marang bundanya nuli lunga. "Waalaikum'salam," jawab emboke. Santi pun cepet lunga menyang masjid.

Neng masjid ora ana sapa-sapa. "Endi kanca-kanca ya," tembung ati Santi sing terus takon. "Ah, bokmenawa dekne kabeh ana neng warung," tembung Santi lan menuju menyang warung sing cedhak cedhak karo masjid. Jebulna bener, kanca-kanca Santi lagi ana neng warung.

"Hai Santi, koe tak tunggu-tunggu, kok, kowe ora ana?" takon sawong kancane sing nduwe jeneng Sarah. "Apura, mau aku makane alon," tembung Santi. "Ya wis ora apa-apa, awake dhewe dolan petasan ayo," ajak Sarah.

"Aku ora arep ah, tembung Bunda kuwi berbahaya banget," tembung Santi. "Ya wis, yen kowe ora arep, ake ae sing dolan," Sarah ketoe nesu. Akhire, Santi mung ndeleng kanca-kancane dolanan karo lingguh saka kadohan. Rasane ora seneng yen mung linggah-lingguh wae karo ndeleng wong dolanan.

"Kanca-kanca aku arep melon," tembung Santi. Santi mileh kanggo dolanan karo kanca-kancane saka nang linggih dhewen. Dudune Santi wis diwanti-wanti kanggo ora dolanan petasan saka emboke? Santi mengabaikan apa pesan saka emboke.

"Yey apik," tembung Santi. ning, "Ehhhh, auwwwwwwwww," lara Santi. Tangan Santi kena petasan sing tiba. Santi pun nangis. Bokmenawa larane nyat nyut linuwih. Santi diterna menyang omahe saka kanca-kancane.

Sanganti neng omah, embok Santi kaget amarga krungu anake nangis. "Astagfirullah, Santi kowe ngapa?" takon emboke. Santi isih rumangsa lara lan ora teras njawabe, Sarah pun sing njawabe.

"Mau dolanan petasan, lan tangan Santi tatu kena petasan," tembung Sarah. "Apa tembung Bunda, aja dolan petasan," Bunda Santi rodo nesu. "Iya Bunda, apurakne Santi," Santi membak membik. Bokmenawa manut, tangane Santi mestine ora kebledosan mercon